KERKÜK SEVDALISI GAZANFER PAŞAYEV
Dr. Şemsettin KÜZECİ
Dr. Mustafa ZİYA
Azerbaycanlı Profesör Gazanfer Paşayev’in Doğumunun 85. Yıldönümü Anısına
Irak Türkmenlerinin can dostu, babası, yol göstericisi, araştırmacı yazar Prof. Dr. Gazanfer Paşayev değil 85. yılında görmek, temenni ederiz ki onu 90 ve 100 yaşlarında görelim. Onun Azerbaycan ile Türk dünyası özellikle de Irak Türkmen edebiyatı hakkında bıraktığı şah eserler takdirle değerlendirir. Paşayev her ne kadar Azerbaycan’da yaşıyorsa da bilin ki o kadar da Kerkük’te, Tuzhurmatu’da Bağdat’a ve Erbil’de yaşamaktadır. O Bağdat’ta bir sıkıntı olduğunda hemen telefona sarılır, hâl hatır sorar. Allah baş üstündedir her şeyi bilir. Sayın Paşayev, Bir Kerkük Sevdalısı gibi Hayatını Irak Türklerine vakfeden bir İnsandır. Biz onun tanıklarıyız. Bugün buna vurgu yapmazsak ne zaman yapacağız. Paşayev sadece bilim adamı ve araştırmacı değil, o büyük bir kalbe sahiptir. Büyük bir insanlığa sahiptir ki, sevdiklerinin her zaman her yerde düşünür ve değerlendirir. Allah ona uzun ömürler nasip etsin. Sağlıklı daha nice yıllara ve eserlere… “Yazar” gazetemizin okurlarına onu hayatından ve çalışmalarından kesintiler sunuyoruz.
Giriş
Türk kültürü tarih ve coğrafya eksenlerinde kök salmış ve dallanıp budaklanmış Dünyamızın en zengin kültür varlıklarından biridir. Halkbilim veya folklor ise farklı sosyal bilim dallarını ve çeşitli araştırma tekniklerini kullanan halkın bilinç katmanlarında adeta sondaj yapan bir kültür araştırma bilimidir. Bu nokta-i nazardan bakıldığında halkbilimcinin (Azerbaycan Türkçesiyle Folklorşünas) işi çok zor olsa gerek. Derleme, araştırma, inceleme ve karşılaştırma gibi değişik teknikleri kullanabilmeli, kelimenin, rengin, hareketin, davranışın tarih ve coğrafyadaki serüvenini ve üzerine çalıştığı toplumun bu öğelere eklediği manevi değerleri takip etmelidir.
Gazanfer Paşayev Azerbaycan’ın değerli ve tanınmış halkbilimcisidir. Folklor, dil ve edebiyat dallarındaki çeşitli araştırmaları Azerbaycan folklorunun yanı sıra bilhassa Irak Türklerinin kültür dallarını da kapsamıştır. Yüzlerce makale, yazı ve onlarca kitabının büyük bir kısmını Irak’taki Türkmen Kültürüne tahsis etmiştir. Şöyle ki; Bakü Devlet Üniversitesi Türkoloji Bölümü Müdürü Prof. Tevfik Haciyev Gazanfer Paşayev için “Azerbaycan Kerkükşünaslığının Banisi” sıfatını veriyor.
Kerkük Sevdalısı Gazanfer Paşayev
Azerbaycan’da Irak Türklerinin simgesi Kerkük’tür. Kerkük desen akan sular durur, fakat damarlardaki kan coşar. Bu sevdayı Azerbaycan Türk halkına aşılayan insanların başında Gazanfer Paşayev gelmektedir. Paşayev, elli yılı aşkın süredir –diğer çalışmalarının yanında- Irak Türkmen kültürü üzerine çalışmalar yapmaktadır. Halkbilimcilerin bir özelliği de üzerine çalıştıkları nesneyle manevi bağ kurmalarıdır. Bu durum Gazanfer Paşayev’de aşk derecesine yükselmiş ve kendini Kerkük için yazdığı “Bu Sevda Ölüncedi” kitabıyla açığa vurmuştur.
Kültür tarihimizi incelediğimizde, aynı toplumunun farklı coğrafyalarda yaşayan fertlerinin siyasi sınırlar yüzünden uzak kalmaları ve dolayısıyla da Azerbaycan-Irak Türkmen Kültür İlişkilerinin kopması 200 yıldan fazla bir zamana dayanmaktadır. Bu ilişkileri tekrar canlandırma teşebbüsleri 1950’lerin sonlarında ferdi çabalarla başlamış, ancak 1960’lardan itibaren Gazanfer Paşayev ile devam etmiş ve bugüne kadar artarak sürmektedir.
6 Yıl Dicle-Fırat Sahillerinde Kitabı
Paşayev, Irak’ta 1962-1966 ve 1972-1975 yılları arasında tercüman olarak çalıştığı sıralarda Türkmen aydınları ve araştırmacılarıyla ilişki kuruyor ve bu ilişkileri Azerbaycan’a döndükten sonra da mektuplarla devam ediyor. Irak’tayken Türkmen bölgelerini dolaşarak Kerkük diyalekti ve Türkmen folkloruyla ilgili sözlü ve yazılı materyaller topluyor, toplumun kültür yapısını analiz ediyor. “6 Yıl Dicle -Fırat Sahillerinde” adında bir eser meydana koyuyor. Bu kitap Sovyet döneminde tüm ülkenin dikkatini çekiyor. İki baskısında 100 Bin tirajla baskı yapıyor. Şu anada bile Gazanfer Paşayev denildiğinde Kitabı adıyla anımsatılır. Böylece, sonradan da yayınladığı eserlerinden anlaşıldığı gibi çok iyi bir gözlemci ve çok iyi bir araştırmacı olduğunu kanıtlıyor. Bu yıllarda Azerbaycan’ın büyük halk şairi ile “Kerkük Bayatıları” (1968) kitabını Bakü’de yayınlar.
Irak Türkmen Folkloru Kitabı
Paşayev, Irak Türkmen kültürü ve folklorunu Azerbaycan halkına tanıtmayı görev edinerek hoyratlar(bayatılar), atasözleri, bulmacalar, arzu-kamber masalı, Türkmen hikâyeleri, maniler, Kerkük diyalekti, Nesimi, Fuzuli, Ata Terzibaşı gibi kültür öğeleri ve değerlerini kitapları, makaleleri, seminer ve konferanslarıyla tanıtır. Belki de bu husustaki en önemli eseri “Irak Türkmen Folklor Türleri” kitabı olmuştur. Paşayev, Irak Türkmen folklor ve kültürünü takdim ederken sadece bilgi aktarmakla kalmayıp, bu materyalleri inceler, yorumlar, Azerbaycan’daki örnekleriyle mukayesesini yapar ve tarihi sürecini belirlemeye çalışır. Paşayev’in çalışmaları, Azerbaycan sınırlarını aşarak “Irak Türkmen Folkloru” kitabı Bakü’de yüksek talep üzerine ikinci defa ve bunun yanı sıra Bağdat, İstanbul ve Tahran’da basılıyor. Fuzuli ve Irak Türkmenleriyle ilgili iki makalesi ABD’de yayınlanıyor.
Azerbaycan’da “Irak Türkmen Edebiyatı ve Medeniyeti salonu”
Paşayev, bir akademisyen olarak bununla yetinmeyerek, ana düşüncesinin iki toplum arasındaki kültür bağlarını güçlendirmek olduğu için, Irak’tan topladığı kültür ve folklor materyallerini tüm masrafını kendisi karşılayarak Bakü’de “Kerkük Evi” adında bir müzede sergiliyor. Ancak Kerkük Evi 2000 yılında Bakü’de bulunan Saddam’ın ajanları tarafından tahrip edilince Azerbaycan’ın en Büyük medeniyet müzesi olan Nizami Müzesiyle anlaşarak müzede “Irak Türkmen Edebiyatı ve Medeniyeti salonu” açmayı hedefliyor. Dr. Mustafa Ziya ve Dr. Şemsettin Küzeci temasa geçerek durumu anlattıktan sonra Paşayev Kerkük Evi’nden kurtardığı materyallere ilaveten müzede sergilenmek üzere folklor materyalleri talep ediyor. Kerkük, Erbil ve Musul’dan toplattığımız materyallerle birlikte müzenin açılışını birlikte yaptık. Ancak birkaç yıl önce teknik nedenlerden dolayı salon kapatıldı.
Uzun yıllar bu misyonu tek başına yürüten Paşayev, diğer araştırmacıları ve öğrencilerini çalışmalarına dahil ederek Irak Türkmen kültürü hakkında müşterek yayınlar, yüksek lisans ve doktora tezleri de hazırlatmıştır. Azerbaycan’da Kerkük denildiğinde ilk Gazanfer Paşayev akla gelir.
Prof. Dr. Tevfik Hacıyev’in ifadesiyle “Hakikaten bugün Azerbaycanşünaslıkta, Kerkükşünaslık adlı müstakil bir bilim sahası var. Bu bilim sahası Kerkük-Türkmeneli’nin, dilinin, folklorunun tarihinin bir sentez şeklinde takdimidir. Onun kurucusu Gazanfer Paşayev’dir”.
Hayatı (Doğumu ve Eğitimi)
Azerbaycan’ın önde gelen aydınlarından biri olan araştırmacı, edebiyatçı, folklorcu, dilbilimcisi, yazar, tercüman ve filoloji bilimleri doktoru (1993), Profesör (1995) Gazanfer Paşayev, 27 Ağustos 1937 tarihinde Azerbaycan Cumhuriyeti Tovuz ilinin Düzkırıklı köyünde doğdu. Tanınmış Paşayev ailesine mensup olan Gazanfer… Yılında Erista Hanımla evlendi. İki kız bir erkek 3 çocuk babasıdır.
1946-1956 yılları arasında Düzkırıklı köy ortaokulundan eğitim aldı. 1962 yılında Azerbaycan Pedagoji Diller Enstitüsü′nün İngilizce- Azerbaycan bölümünden dereceyle mezun oldu. 1969 yılında Irak Türkmen Ağzı üzerine tezini savunarak Filoloji Bilimleri Doktoru unvanını aldı. 1983 yılında ABD′de ve 1988 yılında İngiltere′de düzenlenen sürdürülebilir Meslek Edinme Kurslarında eğitim aldı. 1990 yılında Doçent unvanını aldı. 1995’te bu bölümde Profesör unvanını aldı.
Gazanfer Paşayev’in Görevleri
Gazanfer Paşayev kariyerine İngilizce ve Azerbaycan öğretmeni olarak başladı. 1964 yılında Pedagoji Diller Enstitüsü’nde Gramer, daha sonra Çeviri bölümlerinde okutmanlık görevinde bulundu. 1969-1970 yıllarında yurtdışına okutman olarak Eğitim Bakanlığı tarafından düzenlenen kurslara rehberlik etti. 1970-1971 yıllarında İngilizce fakültesinde dekan yardımcısı görevinde bulundu.
1972 yılında M.F. Ahundov adına Pedagoji Enstitüsünde Yabancı Diller Bölüm Başkanlığına atandı ve 1989 yılına kadar bu görevde bulundu. 1989-1999 yılları arasında Bakü Devlet Üniversitesi Batı Avrupa Dilleri bölümünde çalışmıştır. 2000 yılında kendi isteği üzerine görevinden ayrıldı.
Prof. Dr. Gazanfer Paşayev; ABD, İngiltere, Irak, Suudi Arabistan, Hindistan, Suriye, Türkiye, Rusya′da (Moskova, Pati Gorsk, Mahaçkala′da), Özbekistan, Kazakistan, Gürcistan ve başka ülkelerde düzenlenen Kurultay, kongre ve toplantılarda onlarca bildiriler sunmuş ve makaleleri yayımlanmıştır. Yüksek Eğitim Bakanlığı Batı Avrupa Dilleri Metodik Konsey′in Genel Sekreteri görevinde bulundu. Prof. Paşayev poliglot âlimlerdendir. Kendisi ana dili Azerbaycan Türkçesi dışında Rusça, Türkçe, İngilizce ve Arapça dillerini de iyi düzeyde bilir.
2001-2005 yılları arası Azerbaycan milli ilimler akademisi-Nizami adına Azerbaycan Edebiyatı Müzesi’nde Uluslararası ilişkiler birimine başkanlık etti. M.F. Ahundov adına Rus Dili ve Edebiyatı Enstitüsü’nde Fakülte Parti Teşkilatı′nın Sekreteri (1976-1978), ideoloji ve öğretim işlerinden sorumlu Enstitü Parti Komitesi’nde başkan yardımcısı (1978- 1982) görevinde bulundu. 1995 yılında Nizami Edebiyat Enstitüsü bünyesinde Tez Savunma Konseyi üyesi, 1997-2005 yılları arasında bu konseyin eş başkanı, 2011 yılından konseyin başkan yardımcısı ve Mayıs 2012 yılında Folklor Üzere Sorunlar Konseyi′nin de başkanı oldu. Şubat 2013 tarihinden itibaren Cumhuriyet Ahiller Konseyi üyesidir. Aynı zamanda Azerbaycan-Irak Kardeşlik Cemiyeti′nin de başkan yardımcısıdır (1990-2003).
1997 yılında Kafkas Müslümanları İdaresi bünyesinde oluşturulan Bilimsel Dini Konsey′in üyesi olan Paşayev, 2004 yılında Azerbaycan Yazarlar Birliği teftiş komisyonunun başkanı oldu. Aynı zamanda “Edebiyat gazetesi” Nil (1992 yılından) ve “Vefa” (2004 yılından), “Folklor ve etnografya” (2004’ten), “Hamse” (2009’dan), “Ozan dün yası” (2010-dan), “Folklorşünaslıq meseleleri” (2011’den), “Yada düştü” (2011) dergilerinin de yayın kurulu üyeliği yaptı. 1995 yılında Profesör Paşayev Nizami adına Edebiyat Enstitüsü Folklor Bilim Merkezi’nde “Irak-Türkmen Ocağı” nı kurdu ve burada Irak-Türkmen edebiyatına dair kitaplar, yazılar vb. topladı.
Edebi Kişiliği ve Çalışmaları
Prof. Dr. Paşayev Doğu ve Batı aydın tiplerinin özelliklerini kendinde birleştirmeyi başaran aydınlardan biridir. Kendisinin 40’tan fazla monografisi, tercümeleri ve kitapları vardır. 2012-2022 yılları arasında G. Paşayev′in 12 Ciltlik “Seçilmiş Eserleri” kitabı yayımlandı. Yazarın çalışmaları Azerbaycan′da Irak′ta ve diğer ülkelerde pek çok bilinen isimler tarafından oldukça olumlu değerlendirilmiştir. Yüze yakın yazar Profesör G.Paşayev′in eserlerini ve çalışmalarını konu edinen değerli makaleler yazmışlardır. Bunlar dışında G.Paşayev′e altı kitap ithaf edilmiştir.
Akademik kariyerine dilci olarak başlayan Prof. Dr. G. Paşayev 1969 yılında doçentlik tezini “Kerkük Şivesinin Ses Bilimi” üzerine yapmış, daha sonra tezi kitap olarak 2003 yılında basmıştır. Ayrıca aynı konuda pek çok makalesi de bulunmaktadır. Bunun dışında kendisi “ABD’de Azerbaycan Diline Dair Araştırmalar” adlı çalışmanın da yazarıdır. Paşayev′in yüzlerce bilimsel makalesi, “Rusça-Arapça Konuşma Kitabı” (Bağdat, 1994), ders kitabı “İngiltere Hakkında” (1981, İngilizce) pek çok dilbilimcileri tarafından ilgiyle karşılanmıştır. Yazarın Gülzar İbrahim Kızı ile editörlüğünü yaptığı “İsi Melikzade-70” (2004), “Hüseyin Arif-80” (2004), “Tevfik Bayram-70” (2005), “Elibala Hacızade -70” (2005), “Fikret Qoca-70” (2005), “Bekir Nebiyev-75” (2005) vb. kitapları da vardır.
2022 Yılı Yeni Eseri Bayat Aşireti
Irak’ın Fahri Vatandaşı ve Kerkükşünaz Profesör Gazanfer Paşayev 85. Yılında çok değerli bir eser ortaya koydu. “Azerbaycan ve Irak’ta Bayatlar” çalışarak derli toplu ve geniş kapsamlı bu eseri son günlerde Azerbaycan’ın Başkenti Bakü’de basıldı. Bu ser onun yaşlılık döneminde en değerli eser olması gerek, çünkü insan yaşlandığı zaman yazma kabiliyeti ve zamanı gençlik yıllarındaki gibi olmayacaktır.
