Irak Türkmenlerinde İletişim Dili

 “IRAK TÜRKMENLERİNDE İLETİŞİM DİLİ”

 ŞEMSETTİN KÜZECİ  

 Giriş

Irak ⁽¹⁾, dünyanın en eski medeniyetlerine ev sahipliği yapmış olan aşağı Mezopotamya bölgesinde kurulmuş bir devlettir. Bugün Irak, Orta Doğu’da yer alan stratejik mevkisi yanında sahip olduğu petrol rezervleri ile Körfez‘in önemli ülkelerinden biri durumundadır.1535–1917 yıllarında Osmanlı Devleti tarafından idare edilmiş, Lozan Antlaşması’ndan sonra İngiltere’nin denetimine girmiştir. İngiltere’nin 1971’de Orta Doğu’dan tamamen çekilmesi ile, bu bölge üzerinde ABD hakim güç olmaya başlamıştır. Soğuk Savaş sonrası Orta Doğu’da etkisini artıran ABD’nin Irak’a özel bir politik ilgisi vardır.

 Irak, Osmanlı Devleti‘nden koparıldıktan sonra İngiliz mandası altına girmişti. 1932 yılında Cemiyeti Akvam’a üye olarak Orta Doğu‘da kurulan resmi bir devlet statüsünü kazandı. Tarih içinde daha önce yaşamış bir Irak devleti veya bir Irak halkı olmamıştır. Irak adı da Osmanlı İmparatorluğu döneminde merkeze olan uzaklığından dolayı ırak kelimesiyle isimlendirilmesinden gelmektedir^.

Irak Osmanlı döneminde Musul, Bağdat ve Basra eyaletlerinin bir araya gelmesiyle oluşmaktaydı. Üç asil ve birkaç etnik grubun birlikte yaşamaları Irak’ı mozaik bir ülke haline getirmiştir. Yaklaşık 30 milyon nüfusa sahip olan Irak’ın %97’si Müslüman, %3’ü gayrimüslimdir. %50 Şii, %40 Sünni ve %10 da diğer mezheplere bağlı gruplardan oluşur. Irak’ın etnik dağılımı ise %61 Arap, %18 Kürt, %13 Türkmen, %4 Arami (Süryani) ve  %4’ü de Yezidi, Ermeni ve diğer etnik unsurlardır. ⁽²⁾

Şiiler Güney Irak’ta yaşarken, Bağdat civarında Sünni Araplar, Kuzeyde ise, Kürt ve Türkmen nüfusu ağırlıklıdır. Irak’ta çok önemli petrol yatakları mevcuttur. Suudi Arabistan’dan sonra dünyanın en büyük ikinci petrol rezervine sahip ülkedir. Irak varlığını bu kaynakla sürdürmektedir. Irak; 1918–1921 yılları arasında İngiliz mandası altında varlığını sürdürürken 23 Ağustos 1921 tarihinde Kraliyet dönemi başladı. İlk Anayasası Irak Temel Kanunu adı altında 1925 yılında kabul edildi. 1932 yılında Temel İlkeler Deklarasyonunu taahhüt ederek, Cemiyeti Akvam üyeliğine kabul edildi. Böylece 3 Ekim 1932, Irak devletinin kuruluşu olarak tarihe geçti. 14 Temmuz 1958 devrimi ile Irak Cumhuriyeti İlan edildi. ⁽³⁾

Cumhuriyet’in temel yasası 1958’de geçici Anayasa olarak kabul edildi. 1964, 1968, 1990 yıllarında Irak Anayasaları Cumhuriyet iktidarlarının benimsedikleri doğrultuda yazıldı. 1968 yılında bir darbeyle Abdülkerim Kasım’ı deviren Baasçılar İktidara gelerek Irak’ı yönetmeye başladır. Bu durum 2003 yılına kadar devam etti.

 Nisan 2003 yılında Irak rejimi (Saddam iktidarı ve Baas Partisi) devrildikten sonra, 30 Haziran 2004/ 31 Ocak 2005 tarihleri arasında geçerli olmak üzere, 62 maddeden oluşan bir geçici Anayasa, işgalci güçlerin direktifleriyle yazıldı. Ardından da tartışmalı bir referandum sonucu, 15 Ekim 2005 tarihinde 144 maddeden oluşan Irak’ın şu anda yürürlükte olan Anayasası kabul edildi.

Türkmenlerin Irak’a yerleşmeleri çok eskilere dayanır. Selçuklu kuvvetlerinin Türkiye’ye girişi ve günümüze kadar uzayan azametli devlet oluşlarından çok önceleri, Emeviler devrinde bugün Irak olarak anılan topraklara büyük kitleler halinde yerleşmişlerdir (M 674–54 H).

 Türkmenlerin Türkistan topraklarından, Azerbaycan’a, oradan da güneye, güney batıya geçişleri yüzlerce yıl devam etmiştir. Küfe Valisi Haccac Bin Yusuf, Türkmenlerden oluşan bir ordu kurdurmuş, ayrıca Basra ve Kut yakınlarına yerleşmelerine rıza göstermiştir.

Türkmen kavramıyla ilgili muhtelif iddiaları üzerinde durmaya değer görmüyoruz. İslamiyet sonrası Türk Oğuz boyları çoğunlukla “Türkmen” olarak anılmış; Türkmen, dilimizde yiğit, cesaretli anlamında kullanılmıştır. Zaman içerisinde daha çok Mavera un–Nehir (Seyhun ve Ceyhun) çizgisinden batıda Anadolu’ya ve Irak topraklarına yerleşmeyi devam ettirerek ortaya yeni kültürlerin, hatta devletlerin çıkışına öncülük etmişlerdir. .

Türkmence (doğru ifadesiyle Türkmen ağzı) Batı Oğuzcasının bir devamı halinde günümüzde daha çok Azerbaycan, Türkmenistan, Irak, Suriye ve doğu Anadolu’nun bazı yörelerinde konuşulan ağızdır ki Irak Türklerinin yazı dili –Gökalp’ın tabiriyle– “İstanbul Türkçesidir”. Yaklaşık sekiz bin yıl evveline uzanan Sümerlerin tarihi bir Türk kavmi oldukları görüşü çeşitli araştırmalarla ortaya konmuştur. Sümerlerle ilgili iddiaları bir kenara koyarsak, 54 Hicri yılında bu toprakları vatan tutmaya devam ettikleri, 1055’te Büyük Selçuklu Hakanı Tuğrul bey adına Bağdat’ta hutbe okunmasıyla başlayan Türkmen hâkimiyeti bin yıla yakın devam etmiştir (1918 ‘e kadar).

Türkmen boyları Irak topraklarında Celayirliler, Selçukluların bir kolu olarak (Erbil’de), Atabeyler (Musul ve çevresinde), Kıpçak oğulları (Kerkük’te), Akkoyunlular ve Karakoyunlular devlet ve beyliklerini kurmuşlardır. Osmanlı varlığını sona erdiren İngiliz işgali ve ardından kurulan kukla devlet, Türkmen varlığını tanımadı. l9l8’den bugüne kadar yönetimler, şu veya bu şekilde rejimler değişmiş ama Türkmen varlığı zaman zaman kâğıt üzerinde haklar verilse de –görmezden gelinmiştir. En az üç milyon Türk/ Türkmen’in sosyal ve kültürel haklarından gerçekte bugün de söz edilmiyor. Periyodik olarak yapılan katliamlara girmesek dahi, belirtilen gerçeklerle Irak’taki Türkmen mevcudu 4 milyondan fazladır.

 Irak’ta yaşayan Türkmenlerin çoğu iyi derecede eğitim almıştır. Türkmen nüfusunun 3’te biri üniversite mezunudur. Türkmen varlığının önemli kısmı şehir ve kasabalarda yaşamaktadır. Türk edebiyatının, kültürünün pek çok değerli ismi bu topraklarda yetişmiştir. Irak coğrafyanın getirdiği sorunlarla karşı karşıyayken 1980’den bu yana çok ciddi sıkıntılar yaşamaktadır.  Siyasi oyunlara maruz kalan ve sekiz yıl süren Irak-İran savaşı, 1990’da birinci ve 2003’te ikinci Körfez savaşlarının bölgeye ve Irak halkına verdiği istikrarsızlık Irak halkını ve komşu ülkelerini derinden etkilemiştir. Böylesine bir yıkımla karşılaşan ülkede her şeye rağmen yaşam devam etmektedir. Irak’ta Türkmenlerin İletilişim dilini altı döneme ayıra biliriz:

1. Osmanlı Dönemi ( 1869–1917)
2. İngiliz işgali dönemi ( 1917–1921)
3. Kraliyet Dönemi ( 1921–1958)
4. Cumhuriyet Dönemi ( 1958–2003)
5. Irak (Güvenlik Bölgesi, 1991–2003)
6. ABD işgali sonrası ( 2003–2008)

 1-Osmanlı Dönemi ( 1869–1917)

Irak’ta ilk gazete1869 yılında dönemin Bağdat Valisi Mithat Paşa’nın Osmanlı Devleti tarafından Irak’a Vali atanmasıyla çıkarılmıştır. Reformcu Vali Mithat Paşa, tayininden iki ay sonra Paris’ten Irak’a ilk matbaayı getirmiş; Vilayet Matbaası adı altında faaliyete başlayan matbaa, Irak’ta Zevra adı altında ilk gazete’yi Türkçe ve Arapça olarak 15 Haziran 1869 tarihinde yayınlanmaya başladı.⁽⁴⁾ Ancak, bazı kaynaklara göre Irak’ta yayınlanan ilk gazete Zevra değil, Jurnal Irak gazetesidir. ⁽⁵⁾

 15 Haziran 1869 tarihi, Osmanlı döneminde Irak’ta Basın tarihinin başlangıç tarihi, aynı zamanda Basın bayramı olarak kabul edildi. Zevra’nın Türkçe ve Arapça yayınlanması aynı zamanda Irak’ta Türk Basın tarihinin de başlangıcı sayılmaktadır. Böylece Irak’ta İlk İletişim dili Türkçe olarak saptanmıştır.

48 yıl boyunca 2607 sayı çıkan Zevra’nin son sayısı 11 Mart 1917 tarihinde Bağdat’ta yayınlandı. 1908 tarihinde Osmanlı Anayasası kabul edilene kadar Bağdat’ta yayınlanan tek gazeteydi. Öte yandan Bağdat Ordusu’nun baskı ihtiyacını karşılamak için bir taş basma matbaası da yine Mithat Paşa tarafından aynı tarihte Bağdat şehrinde te’sis edilmiştir. Bu matbaa ile askeriyeye ait belge, broşür ve özel kitaplar basılırdı ki bunlar çok kez halktan gizli tutulan kanunları içine aldığı için sadece büyük rütbeli subaylara dağıtılırdı. ⁽⁶⁾

Irak’ta İletişimin önemli bir öğesi olan baskıcılık, önce taş basma matbaalar yöntemiyle gerçekleştirildi. Nitekim Kâmil Tebrizi’nin matbaası (M.1861) yılında Abbas Mirza adında bir kişi tarafından Bağdat’a getirilmiştir. Ayrıca, 1859 yılında Musul’da ilk taş basma matbaa, yabancılardan oluşan Dominiken papazlar tarafından kurulmuştur.

 Musul Vilayeti’nde Osmanlı’nın resmi gazetesi olarak Musul 25 Haziran 1885 tarihinde yine Türkçe ve Arapça yayınlandı. Musul, Zevra’dan sonra Irak’ta yayınlanan ikinci gazete idi. Ayrıca, Osmanlı döneminde Musul’da beş gazete birden Türkçe ve Arapça yayınlanıyordu. Musul Gazetesi 1918’de İngilizlerin Musul’u işgal ettikleri tarihe kadar yayınlandı. Ayrıca Cemalettin Baban, 1913’te 15 günde bir Türkçe ve Arapça olarak Musul’da yayınlanan bir derginin de imtiyaz sahibi ve yazı işleri müdürlüğünü yaptı. Bu dergi beş sayı yayınlandıktan sonra belirsiz nedenlerden dolayı yayını durduruldu.

Musul’a bağlı Kerkük şehrinde ise, ilk matbaa 1878 yılında Vali Feyzi Paşa tarafından kuruldu. Bu matbaaya da “ Vilayet Matbaası” adı verildi. 1911’de Avnullah Kazım Paşa Kerkük’e Vali atandığında Sanayi Matbaasını kurdu. Bu matbaada Havadis Gazetesi ile Maarif Dergisinin yanı sıra birçok dini ve edebi kitap da Türkçe yayınlandı. ⁽⁷⁾

 Osmanlı döneminde Kerkük’te bir gazete ve iki dergi Türkçe yayınlandı. 24 Şubat 1911’de Kerkük’te yayınlanan Havadis Gazetesi, Kerkük’te Türkçe yayınlanan ilk gazete oldu. Bu gazetenin imtiyaz sahibi Mehmet Kutsizade idi. Edebiyat editörlüğünü Türkmen gazeteci Ahmet Medeni Kutsizade yaptı. Havadis Gazetesi 7 yıl boyunca 25 Kasım 1918 tarihinde İngilizlerin Kerkük’ü işgaline kadar Kerkük’te Türkçe yayınlandı. O dönemde en uzun süreli yayınlanan gazete olmuştu.

Gazete’nin üst köşesinde  “İslami Genel Gazetedir. Geçici olarak haftada bir yayınlanır” yazısı yer almaktaydı. Bu gazete dopdolu konularıyla Kerkük’teki kültürel, siyasi ve sosyal haberlerin yanında dünya haberlerine de yer vermekteydi. Ayrıca, edebiyat konusunda Kerküklü Hicri Dede, Muhyettin Kabil, Seyit Mahmut Urfi ve Nesimi Kutsizade gibi Türkmen şairlerinin şiirlerine de sık sık yer verirdi. Havadis Gazetesi’nde, Bağdat ve Kerkük’te yayınlanan kitap, dergi ve gazetelerin haberleri de yer alırdı.

Kerkük’te Havadis Gazetesinin yanında bir de 1913 yılında 15 günde bir kültür, sanat ve edebi konularını kapsayan Maarif Dergisi tanınmış Türkmen gazeteci, şair Ahmet Medeni Kutsizade’nin çabalarıyla yayınlanıyordu. Bu derginin imtiyaz sahibi de Mehmet Cevat Necipoğlu’dur.

Maarif Dergisinin yayını kısa sürmüştür. Yedi ay boyunca 13 sayısı yayınlanmış ve yerine Kevkebul Maarif Dergisi geçmiştir. Bu dergi, Maarif Dergisi’nin kapatılmasından sonra Kerkük’te Kültür alanındaki ortaya çıkan boşluğu doldurmak amacıyla yayına koyuldu. Kevkebul Maarif Dergisi Kerkük sanayi matbaasında ayda üç defa olarak basılırdı. Bu derginin neden durdurulduğu konusunda kesin bilgi elde edilemedi. Dergi’nin 10 sayısı yayınlandı.

 Osmanlı Devleti’nin Bağdat ve Musul’dan sonra Irak’ın ikinci büyük şehri olan Basra vilayetinde, 31 Aralık 1889 tarihinde Basra Gazetesini Türkçe ve Arapça yayınladı. Basra, Irak’ta Zevra ve Musul’dan sonra üçüncü ve Basra’da yayınlanan ilk gazete oldu. Bu gazetenin yayını 25 yıl sürdü.

Osmanlı döneminde Basra’da 12 gazete yayınlandı. Bu gazetelerin altısında çalışan gazetecilerin Türkmen kökenli oldukları saptanmıştır. Gazetelerin ya imtiyaz sahibi ya yazı işleri müdürü ya da editörleri Türkmen gazetecilerden oluşmaktaydı. Kerkük kökenli Türkmen gazeteci Mektubizâde; Ömer Fevzi, Basra basınının öncülerinden biri sayılırdı. Mektubizâde; 1909’da Basra’da ikinci gazete ve Meşrutiyet’ten sonra ilk gazete sayılan İkaz Gazetesinin Türkçe bölümü editörlüğünü yaptı. Bu gazetenin sahibi ve yönetmeni Hacı Süleyman Feyzi El-Musullu idi.

1910’da Mektubizâde; Basra’da yayınlanan Tezhip Gazetesi’nin Türkçe editörlüğünü, Yeni Feyz Gazetesi’nin sorumlu yazı işleri müdürlüğünü, Attı Gazetesinin imtiyaz sahipliği ve sorumlu yazı işleri müdürlü görevlerini yürütüyordu. Mektubizâde; 1913’te yine Abdulvahap El-Tabtabai tarafından çıkarılan Seda El-Destur Gazetesinin sorumlu yazı işleri müdürlüğü ve Türkçe editörlüğünü yaptı. Bu gazete İngilizlerin 1914 yılında Basra’yı işgal etmelerine kadar yayını devam etti.

Basra’da aktif gazetecilik yapan diğer bir Türkmen gazeteci ise, Erbilli Avukat Davut Niyazi idi. Yeni Feyz Gazetesinin imtiyaz sahibi olmasına rağmen İzharulhak adında Basra’da yayınlanan gazetenin sorumlu yazı işleri müdürlüğünü yaptı. Bu gazetenin imtiyaz sahibi Musul’un ileri gelenlerinden Kasım Celmiren idi.

1910–1913 yılları arasında Basra’da yayınlanan Basratul Feyha Gazetesi Kerkük’te yayınlanan Havadis Gazetesinden sonra Irak’ta renkli olarak yayınlanan ikinci gazete idi. Osmanlı döneminde Irak’ta yazılı basın çok sesli bir dönem yaşadı diyebiliriz. Özellikle de basın özgürlüğü konusunda iktidarı uyarıp eleştiriler ve çözüm önerilerini yazmakla, ülkenin birçok problemlerine çözüm buldu. Halkın ufkunu genişletti. ⁽⁸⁾

 Osmanlı döneminde 1869–1917 yılları arasında Irak’ta Türkçe ve Arapça yayınlanan gazete ve dergilerin sayısı; Bağdat’ta 51 gazete ve 11 dergi Basra’da 16 gazete, Musul’la Kerkük’te altı gazete ve iki dergi olmak üzere toplam 87 adet yayın yapılmıştır. ⁽⁹⁾ Ancak, araştırmalarımız sonucu bu sayı kadarı gözle görünen ve elle tutulan gazete yayınları arşivlerde bulamadık. Titizlikle yaptığımız araştırmamızda Türkçe ve Arapça olarak 50 civarında gazete ve derginin kimliğini çıkardık.

 2-İngiliz işgali dönemi ( 1917–1921)

1917 yılında İngilizlerin Irak’ı işgal etmesiyle Osmanlı dönemi sona ermiştir.  1917–1921 yılları arsında Irak İngiliz Mandası altında idare edildi. İngiliz Mandası altında Irak’ta yayınlanan en önemli gazetelerden; Türkçe ve Arapça olarak iki günde bir yayınlanan Arap ve Avukat El-Basriye (Time Gazetesini Farsça ve İngilizce tercümesi) gazeteleri dönemin önde gelen gazetelerinden sayılırdı. Bu dönemde İngilizler, Osmanlı döneminde yayına başlayan birçok gazete ve dergiyi kapattı. Ayrıca bazı matbaaları ele geçirerek, politikalar doğrultusunda önce bazı bildiri ve el ilanlarını daha sonra da yeni gazete ve dergileri yayınlamaya başladılar. ⁽¹⁰⁾

  3-Kraliyet Dönemi ( 1921–1958)

23 Ağustos 1921 yılında Birinci Faysal’ın tahta oturmasıyla Irak’ta Kraliyet Dönemi başlamıştır. Bu süreçte Irak basını farklı bir döneme başladı. Birçok gazete işgalci İngilizler tarafından kapatıldı. Bazı özel matbaalar İngilizlere satıldı. O dönem- deki Kitle İletişim araçlarından olan gazete ve dergiler Türkçe ve Arapça’nın yanında İngilizce ve Fransızca olarak da yayınlandı. Kraliyet döneminin başlangıcında Irak’ta yalnız yazılı basın baş göstermiştir. 1925 Irak Anayasası (Irak Temel Kanunu) adı altında oluşmuş, içerdiği maddelerde hak ve hürriyetlere yer verilmiş, ancak bu dönemde basın özgürlüğü konusunda bazı Iraklı gazeteciler tarafından verilen mücadele gerçekten de takdire şayandır. Hele hele, çok değerli idealist gazetecilerin faaliyet göstermesi ve iktidara karşı eleştiri ve tenkitleriyle tanınan usta kalemlerin dönemi Irak gazetecilik tarihinin altın çağı olarak nitelendirilebilir. Bu dönemde Türkçe yayınlanan gazeteler şunlardır:

Afak gazetesi, Kerkük, Türkçe-Arapça, 8 Mayıs 1954

Ümit İstiklal gazetesi, Süleymaniye, Türkçe-Arapça-Kürtçe, 20 Eylül 1923

İleri gazetesi. Türkçe, Kerkük, 2 Mart 1935, haftada 2

Bank Kürdistan gazetesi, Türkçe-Kürtçe, Süleymaniye, 2 Ağustos 1922

Reşat gazetesi, Türkçe–Arapça, Basra, 29 Ağustos 1910

Röji Kürdistan gazetesi, Türkçe-Kürtçe, Süleymaniye,15 Kasım 1922

Kerkük gazetesi, Türkçe-Arapça, Kerkük, 12 Ekim 1926

Küçük Kardeşlik gazetesi, Türkçe, Bağdat Ekim 1967

Kevkep El-Maaruf dergisi, Türkçe-Arapça, Kerkük, 27 Rabilevvel 1334 H

Yeni Irak gazetesi, Türkçe, Musul, 25 Haziran 1933

Bu dönemde Irak’ta yıldızları parlayan Türkmen gazetecilerden Ahmet Medeni Küdsizâde, Şakır Sabır Zabit, Ata Terzibaşı, Baba Enstas Mari Kırımlı, Hicri Dede ve diğerleri kendi imkânlarıyla onlarca yayına imza atmışlardır. Bu dönemde Bağdat’ta Türkçe ve Arapça yayınlanan gazete ve dergilerin sayısında bir patlama oldu. Son 10 yılda yani 1949–1958 yılları arasında Bağdat’ta 105 gazete, 58 dergi yayınlandı.

 Irak’ta ilk radyo 22 Mart 1932 tarihinde saat: 8.30–10.30 arasında Irak Radyosu adı altında deneme yayınına başlandı. 01 Nisan 1932 Irak’ta Sanayi-Ziraat Fuarı’nın açılışı dolayısıyla Irak Kralı Faysal Irak Radyosu’nda bir ulusa sesleniş yaparak radyonun açılışını yapmıştır. 1936 yılında Irak Radyosu düzenli olarak yayına başladı. Önce Arapça daha sonra Türkmence, Kürtçe ve Süryanice dillerinde yayını devam etti. Türkmence bölümü ise 1 Şubat 1959 Pazar günü kısa dalgadan 30 dakika süreyle (15.25–15.44) saatleri arası ilk yayınına başladı. ⁽¹¹⁾

Irak’ta görsel basın; 1952 yıllarına dayanır, O tarihlerde İngilizler tarafından Kerkük’te düzenlenen İlk Sanayi Fuarında bir televizyon istasyonu olduğu gibi Irak’a hediye edilmiştir. Dolaysıyla da 1953–1956 yıllarında Irak Televizyonu kurulmuş olup siyah beyaz olarak 1956 yılında yayına başladı.⁽¹²⁾ İktidarın kontrolünde yayın yapan Irak TV Kerkük-Musul ve Basra’da irtibat büroları açtı. Oralardan da bazı programlar ve belli zamanlarda yayın yapılmaya başladı. Irak televizyonu Kerkük Bürosu günde 8 saat bölgesel yayın yapıyordu. Bu yayınlar Kerkük ili sınırları dışında Irak’ın Kuzeyi Erbil, Süleymaniye ve Dohok illerinde de izleniyordu. 6 Saat Kürtçe, 75 dak. Arapça, 15 dak. Süryanice ve 30 dak. Türkmence yayın yapan Kerkük TV Irak’ın Kuzey bölgesini kapsamaktaydı.

 4-Cumhuriyet Dönemi ( 1958–2003)

14 Temmuz 1958’de Cumhuriyetin ilanı ile Irak’ta kitle iletişimi farklı boyutlara uzandı. Birçok Irak yöneticisi tarafından basın özgürlüğü yok sayıldı. Başından beri iktidarın güdümüne sokulmakla da bitmedi, tam iktidarlara gebe bırakıldı. Irak’taki iktidar (Arap Baas Partisi) ülkede varlık gösteren görsel ve yazılı basının yönünü iktidarın politikası doğrultusunda çizmiştir. Bu dönemde Ata Terzibaşı ve Habib Hürmüzlü tarafından editörlüğü yapılan Türkçe ve Arapça olarak Kerkük’te yayınlanan Beşir gazetesi Türkmenlerin en önemli gazetesi olmuştur.

Cumhuriyet döneminde etkin olan Baas rejimi basın yayın organlarını devletin tekeliyle idare etti. Arap Baas Partisi rejimini fikir ve idealleri halka zorla dayatılmıştır. Bu dönemde serbest özgür bir gazetenin yayınlanması hemen hemen imkânsız hale gelmiştir. Bu dönemde Irak’ta yayınlanan gazete, dergi ve diğer yayınlar özellikle de yazılı matbuat devlet tarafından denetim altına alınmıştır. Devletin atadığı Baasçı deneticileri uzman (Bilirkişi) adı altında Kültür ve Tanıtma Bakanlığına bağlı “Rekabet El-Matbuat” dairesinde görev alarak Irak’ta yayınlanan bütün yayınların denetimine al koymuşlardır. Basılı Matbuatı özellikle de Türkmence ve Kütçe kitapların basılmadan önce iki nüsha kitap el yazısı ile adı geçen daireye bir üst form ile teslim edilirdi. Birkaç ay sonra onay verildiği takdirde o kitap basılacağı matbaaya taahhütlü bir biçimde ilave veya altı-üstü çizilen bölümlerin basılmama kaydıyla çok titizlikle incelenir daha sonra basılırdı. Basılan kitaptan beş nüshası Kütüphaneye verilmek için aynı daireye teslim edilirdi. Ancak asıl hedef basılan kitabın taslağı ile karşılaştırması idi. Devlet kütüphanelerinde az sayıda Türkçe ve Kürtçe kitapların bulunduğu bir gerçektir. ⁽¹³⁾

1968 yılında iktidara gelen Baas Partisi Cumhuriyete sahip çıktı. Irak basın gününün 100. yıldönümünde Cumhuriyet adında yeni bir gazete çıkardı. İlk sayısı 15 Haziran 1969 tarihinde basılan gazete ilk defa olarak ofset ve Irak’ta yayınlanan ilk gazete Zevra’nın ilk sayısının aynısı (orijinal gibi) basıldı. O dönemde bazı gazete ve dergiler de yayınlanıyordu. Onlardan Muarif, Misbah, Teceddüd, Necmet Kerkük, Şaip, Hüriyye, Irak, İstiklal, Yakza, Rafideyin, İnkaz, Irakilyevm, Takaddüm, Sada El-Ahid, Afak, Aıyan, Menar, Savutulvahde, Muhatar, Şuula, Hayat, Savutulahali, Misak, Nida, Savutulislam, Kaza, Adap, Fikir vs. Baas Partisi’nin 35 yıllık iktidarı süresince bağımsız ve özgür bir gazete yayınlandığını söylemek zordur.⁽¹⁴⁾  

 Irak devletine bağlı üniversiteler, cemiyetler ve devlet dairelerinin yayınlayacakları yayının Irak Gazeteciler Cemiyetince kayıt altına alınması zorunlu kılınırdı. Cumhuriyet ve Baas Partisi döneminde Irak’ta 1990’da 219 gazete ve dergi yayınlanıyordu.⁽¹⁵⁾ Bu rakam aynı zamanda Saddam rejimi düştüğünde de kabul edilir bir rakamdır. Yani 10 Nisan 2003 tarihine kadar Irak’ta bazı önemli gazeteler yayınlanmıştır. Arapça; Cumhuriyet, Sawra, Irak, Kadisiyye, Elifba, Turasulşabi dergileri, Türkmence; Yurt gazetesi, Birlik Sesi ve Kardaşlık Dergisi, Kürtçe Hawkari, Süryanice Beytulnahrain Gazetesidir. Ayrıca İngilizce olarak; 15 günde bir Baghdat, Fransızca dergisi, İngilizce günlük gazete Baghdat Observer ve İngilizce iki ayda bir Gilgamesh Dergisi yayınlanıyordu.

1. Irak (Güvenlik Bölgesi, 1991–2003)

1991 yılında birinci körfez savaşı sonrası ABD, İngiltere, BM ve Türkiye’nin taraf olduğu Irak’ın Kuzeyinde oluşan “Güvenlik Bölgesi” adıyla adlandırılan bölgede, Saddam güçlerinin yokluğu, orada varlık gösteren Türkmen, Kürt, Süryani ve muhalif Arapların Baas iktidarına karşı verdikleri milli mücadele çerçevesinde 50 civarında gazete, dergi ve bülten yayına başlamıştır. BM kararıyla Erbil, Süleymaniye ve Dohok illerinden Kerkük ve Musul’a çekilen Irak ordusu, bölgeyi Talabani ve Barzani güçlerine terk etti. Orda muhalifler önce kendi dillerinde yazılı basınlarını oluşturdular. Daha sonra görsel basın da devreye girince tam donanımlı bir iletişim rejimi meydana çıktı.

Yazılı basın konusunda Türkmenlere Türkiye’nin desteğiyle İstanbul Türkçesinde hem eğitim hem de enformasyona yani iletişim konusuna ciddi bir şekilde önem verdiler. Yazılı basını daha da benimsediler. Başlangıçta Doğuş daha sonra Türkmeneli adındaki gazeteler ile birlikte 20 civarında gazete ve dergi Türkçe ve Arapça yayınladılar. TERT adında yerel bir TV kanalı Türkçe yayına başladı. Erbil, Süleymaniye ve Kifri’’de Türkçe olarak FM radyo istasyonu yoluyla da seslerini ve davalarını Irak’taki kamuoyuna yetiştirdiler. Dünya’da gelişen İletişim gelişmeleri Irak’ın Kuzeyinde de farklı bir yol aldı. Bölgedeki muhalif guruplar profesyonelce ilerleyen teknoloji nimetinden yararlanmaya başladılar. Yazılı ve görsel basının yanında elektronik yayıncılıktan da yararlanmaya gayret gösterdiler. ⁽¹⁶⁾

Bu konuda yurtdışındaki muhalefet guruplarının temsilcileri lobi çalışmaları sonucu, verimli işler elde edebildiler. Türkmenler kendi web sitelerini açarak, davalarını bütün dünyaya tanıtmaya çalıştılar. www.turkmencephesi.org siteleri ve www.kerkuk.net adında web sitesi Irak Türkmen Cephesi’nin (ITC) denetiminde önemli bir iletişim aracı oldu. Bu çalışmalar sonucu, Irak muhaliflerinin sesi, dünyaya hitap eden birer süreli yayın organı haline geldi. Ayrıca Matbuat konusunda büyük mesafeler kat edildi. Sansürün olmadığı bir bölgede basın özgürlüğünün de ardına kadar açıldığını hisseden Güvenlik Bölgesi’nde yaşayan Muhalifler çok sayıda önemli yayın ve kitaplar ortaya çıktılar. Türkmenler, Kürtlerin baskıcı tavırlarına rağmen bu imkândan en iyi şekilde yararlandılar. Bu dönemi 1991–2003 yılları arsında sözünü ettiğimiz “Güvenlik Bölgesi”nde Irak muhaliflerin dönüm noktası olarak adlandırabiliriz.

Türkmenlerin bu dönemdeki çok sayıda gazete ve dergi yayınladılar. Onlardan:  Türkçe ve Arapça olmak üzere Doğuş, Türkmeneli, Türkmen, Bağımsız, Türkmeneli Spor, Kardaşlık gazeteleri, Gökbörü, Yeni Kuşak, Birlik Yolu, Doğru Düşünce, Çiçek, Çocuk, Türkmeneli dergileri ve Sanat Dünyası, Biz Kadınlar, Fuzuli bültenleri ve çok sayıda sesli ve görüntülü CD’ler de olarak yayınlandı.

 6-ABD işgali sonrası ( 2003–2008)

9 Nisan 2003’te demokrasi ve özgürlük adına Irak’ı işgal eden ABD ve müttefikleri, öncelikle Enformasyon Bakanlığı’nı feshederek yerine Irak İletişim Ağı’nı kurdu. Sansürü kaldırdı. Basın Kanunu’nu yok sayarak Irak’ta yazılı ve görsel basını sonuna kadar özgür bıraktı.

Saddam sonrası birtakım gazete, dergi, TV kanalları, radyo ve iletişim organları devletten izin almadan, serbestçe yayın yaptılar ve hala da yayınlarını sürdürüyorlar. Bunların yanında devlete ait TV kanalları, radyo istasyonları Irak İletişim Ağı’na bağlı olarak faaliyet göstermektedir. Ancak, Irak’ta yayın organları Planlama Bakanlığı’na bağlı Sivil Toplum Dairesi’nden ticari iş yaptıkları için çalışma müsaadesi ve izin belgesi almak zorundadırlar.

Irak’ta 2003–2007 tarihleri arasında yaklaşık 2000 civarında gazete, dergi, bülten vs. yayınlar günlük, haftalık, 15 günde bir, aylık olarak, siyasi parti ve hareketler, sivil toplum kuruluşları tarafından ülkenin etnik guruplarının konuştukları muhtelif dillerde çıkarılmaktadır. Bu gazetelerin sayısı kadar gazete ve dergi de çeşitli nedenlerden dolayı birkaç ay yayınlanarak kapanmak zorunda kalmıştır. Anca 2003–2007 tarihleri arasında Irak Gazeteciler Sendikasına yayın yapmak için resmi izin başvurusunda bulunan gazete, dergi, haber ajansı, TV, radyo ve İletişim şirketlerinin sayısı 367 olarak tespit edilmiştir. ⁽¹⁷⁾ Dünya’da iletişim teknolojisi (uydu ve Internet) ilerlerken Irak halkı Saddam döneminde bu teknolojiden uzak kaldı. İşgal sonrası Iraklıların ilk yaptıkları iş evlerine bir çanak alarak bu sistemi doyasıya kullanmak oldu. Dünya teknolojisi ve gelişmeleri ile bağlantı kurmayı başardılar.

ABD işgali sonrasında Irak’ta görsel basın, bir hayli ilerledi. Irak halkı tarih boyunca yalnız bir TV kanalını zorunlu seyrederken, şimdi devletin 10 TV kanalı dışında 100 civarında özel, yerel ve ulusal TV kanalı bulunmaktadır. Irak’ın resmi devlet kanalı olan Iraqiyye TV merkezi Bağdat’ta olmak üzere 10 ilde TV vericileri vardır. Bu kanalların başında Kerkük TV gelmektedir. Dört dilde yayın yapan Kerkük TV, Irak iletişim tarihinde ilk yerel bağımsız TV olarak 1967 yılında Kerkük’te kurulmuştur. Yayını Irak’ın Kuzeyindeki bölgeleri kapsayan Kerkük TV bugün aynı heyecanla yayın yapmaktadır. Türkmenlerin kendi ana dillerinde yayın yapan TV’leri 1994 yılında Erbil’de başlamıştır. 9 Nisan sonrası TERT adında yine İstanbul Türkçesinde Kerkük’te bir yerel tv kanalı ve FM radyo açıldı. 2004’te Turksat ve Nilsatları uydu üzerinden yayın yapana Türkmeneli tv kanalı açıldı. Olumlu ve olumsuz eleştirilere rağmen “Irak’ın Aydınlık Yüzü” sloganını kendine hedef koyarak cesur yayıncılık anlayışıyla Irak Türkmenlerinin sesi olmuştur.

Bugün Irak’ta 200’den fazla radyo istasyonu ve vericiler bulunmaktadır. Bu radyolar; siyasi partiler, üniversiteler, sivil toplum örgütleri, dini akımlar ve ticari amaçla, siyasi, sosyal, ekonomi, kadın, gençlik- spor, öğrenci, kültür -sanat, gaziler ve çocuklara yönelik çeşitli programlar üretmektedirler. ⁽¹⁸⁾Türkmenlerin 10 civarında radyo istasyonları Türkçe yayın yapmaktadır. Saddam sonrası Irak Türkmeneli bölgesinde açılan 285 Türkmen okulunda Türkçe İstanbul Türkçesinde eğitim yapmaları okuryazar sayısının da artışına neden oldu. İletişimi alanında da büyük gelişmeler kaydedildi. Türkmenlerin yazılı basın konusundaki faaliyetleri ise çok ciddi bir şeklide ilerledi. Saddam sonrası 50 civarında yayınlanan gazete, dergi ve bültenler Türkçe olarak kütüphanelerimizi süsledi.

 Irak Türkmenleri basın konusunda geniş bir kültüre sahip oldukları için çok hızlı bir şekilde çeşitli yayınlar meydana koyabildiler. 50’den fazla Türkçe yayınlanan Türkmenlerin önemli süreli yayın organları gazete olarak Türkmeneli, Aksu, Altınköprü, Kurtuluş, El-Wefa, Karar, Tercüman Şafak, Türkmen Times’dir. Dergilerden; Kardaşlık, Barış Türkmen Dili, Sümer, Kerkük Yurtdışında ise, Kerkük Vakfı’nın yayın organı Kardaşlık, Mlatya’da Ortadoğuda Kerkük, İstanbul Derneği tarafından çıkarılan Türkmen Bohçesi ile Altınköprü’dür. Günlük aktüel web siteleri ise,www.kerkukgazetesi.com,www.bizturkmeniz.com,www.iraqiyoon.com(TürkmenEvi),www.kerkuk.net, www.kerkukfeneri.com.www.araahurra.com siteleridir.

Sonuç

Bin yılı aşkın Irak topraklarını vatan edinen Irak Türkmenleri Osmanlı döneminden günümüze kadar, Irak iktidarları tarafından yok etme, sindirme, asimilasyon ve etnik temizlik politikalarına maruz kamlarına rağmen Dillerini Kültürlerini, medeniyetlerini ve varlıklarını koruyabilmişlerdir. İletişim dillerini Arap ve Latin alfabesinde İstanbul Türkçesinde kullanmışlardır.

Irak’ta Türkmenlerin yüzlerce kitap gazete, dergi vs. yayınları Arap ve Latin alfabesiyle İstanbul Türkçesinde yayınlanmıştır.  Irak dışında ise başta Türkiye olmak üzere, Azerbaycan, İran ve Suriye’de de yine İstanbul Türkçesinde yayınlanmış, Irak’ta Türkmen varlığının tanıtımına büyük katkı sağlamıştır.

 Irak’ta yaşayan bazı Türkmen edebiyatçılarımız hala Arap dilinin etkisinden kurtulamamışlardır. Dolaysıyla da birçok yazılı basın organları hem Arapça hem de Türkçe olarak yayınlanmaktadır. 2003 sonrası açılan Türkçe okulları sayesinde yeni kuşak İstanbul Türkçesini daha da benimsemişlerdir. Bir gerçeğin altını çizmek isterim ki, bazı Türkmen edebiyatçıları ne hikmetse “Sağır kâfi”ı Latin alfabesine tercih etmektedirler.

 Bugün Irak’ta Türkmenlere yönelik yayın yapan Arap ve Kürt tv kanalları de Türkçe sürelerinde kullandıkları dil İstanbul Türkçesidir.

  KAYNAKÇA

• Irak Devleti’nin kuruluşu ve gelişimi için bkz: Sinan Marufoğlu, Osmanlı Döneminde K.Irak (1831–1914) İstanbul,1998, Eren Yayınları; Misak-i Milli ve Türk Dış Politikasında Musul, Ankara 1998, Atatürk Araştırmaları Merkezi Yayını; Suphi Saatçi, Tarihi Gelişim İçinde Irak’ta Türk Varlığı, Tarihi Araştırmalar ve Dokümantasyon Merkezleri Kurma ve Geliştirme Vakfı, İstanbul 1996; Musul ve Kerkük ile Arşiv Belgeleri(1525–1919), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın nu:11, Ankara 1993; Devrimci Irak, Irak Büyükelçiliği Yayınları,  Ocak 1974 Bağdat.
• http://tr.wikipedia.org/wiki/Irak
• Sait Ketene, El-Turk Velarap-Türkler ve Araplar, Devletul Irak av Bilad El-Rafideyin- (Irak Devleti Veya İki Nehir Ülkesi), Ankara 2000, s, 326–338
• Ata Terzibaşı, Kerkük’te Matbuat Tarihi, 2001 Kerkük, Cilt:1, s, 25
• Musul’da yayınlanan Nemce gazetesinin sahibi Rezzuki İsa, (1934 yılındaki makalesinde) yabancı Seyyahlara dayanarak (Grofis, Frizer ve Pitler) Irak’ta ilk yayınlanan gazetenin Jurnal Irak olduğunu belirtir. Bu gazetenin taş matbaada basıldıktan sonra bazı nüshalarının Darulimare duvarlarında asıldığını, bu gazeteyi Vali Davut Paşa El-Kerhi 1816 yılında Irak’a Vali atanmasından sonra çıkarttığını ilersürdü. Ancak Jurnal Irak gazetesinin herhangi bir sayısı ne Britanya (İngiltere) müzesinde ne de Osmanlı Arşivlerinde bulunabildi. Böylece Zevra Irak’ta yayınlanan ilk gazete olarak tarihe geçti.
• Mustafa El-Salih, El-Sahafa fil Irak– (Irak’ta Basın tarihi), iraqpress.info/ 2007
• Habib Hürmüzlü, “Tarih El-Sahafa Fil Irak– (Irak’ta Basın Tarihi)”, Kardaşlık Dergisi, S, 11 Temmuz-Eylül 2001, İstanbul s, 56
• Sinan Sait, Dirasat Filsahafa El-Iraqiyye- (Irak Basını Hakkında Araştırmalar), “1917 Yılına kadar Irak’ta Basın Özgürlüğü” Irak Kültür ve Enformasyon Bakanlığı Yayınları, No.30, 1972 Bağdat, s, 23
• Numan Mahir El-Kenani, Methal Fil İlam– (İletişime Giriş), Kültür ve İrşat Bakanlığı Yayınları, Bağdat 1968 s, 20
• Salahattin Sakı Veli, Mehmet Hurşit Dakuklu, Irak’ta Basın Tarihi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Bağdat 1981
• Beşir Gazetesi, Türkmen Radyosu’nun Açılışı, S, 20, 03 Şubat 1959 Kerkük, s, 10
• Hafız El-Adili, Irak Radyo ve Televizyoncular Sendikası Başkanı, Mülakat, 15 Kasım 2007
• Şemsettin Küzeci, “Irak’ta İletişim Tarihinden Yapraklar” kerkukgazetesi.com 14.10.2007
• Felah Yazaroğlu, Beşir Gazetesi, alturkmani.com 2007
• Delil El-Devriyat El-Haliciyye– (Arap Süreli Yayınlar Rehberi),g.e., 12
• Şemsettin Küzeci, Türkmeneli Edebiyatı, DGTYB Yayınları, Ankara 2005, s, 25–32
• Şahap El-Timimi, Irak Gazeteciler Cemiyeti Başkanı, Mülakat, 24 Ekim 2007
• Nasır Hasan, Belgesel “Irak’ta Radyo Tarihi”, babagurgur.net 2007

www.kerkukgazetesi.com

Ankara 2012