Kerkük’te İlk Resmi Tiyatro Oyunu
Dr. Şemsettin KÜZECİ
Osmanlı sonrası Kerkük’te ilk resmi tiyatro[1] oyunu (yazılı metin, oyuncu, yönetmen ve sahnenin araç gereçli) “عمر بن خطاب والارملة”, “Dul Kadın ve Ömer Bin Hattap” adında ilk oyun “Zafer” [2]İlkokulu salonunda Pazartesi, 11 Temmuz 1921 tarihinde Türkçe sahneye koyulmuştur.[3] Oyunun tam metni Türkçe olarak aynı gün Necme gazetesinin 22 No’lu ve 11 Temmuz 1921 tarihli sayısında yayınlanmıştır. Oyunla ilgili bir değerlendirme yazısı da imzasız olarak yine Necme gazetesinin 24’no’lu ve 15 Temmuz 1921 tarihli sayısında yer almıştır.[4]
Necme gazetesinde 24 no’lu ve 15 Temmuz 1921 tarihli sayısında Oyun ile ilgili yayınlanan imzasız makale şöyle diyor: “Dün akşam kalbim çok bir rahat gün yaşadı. Ruhum sakin bir ortamda etkinliği izliyordu. Adeta mutluluktan ruhum özgür semalarda dolaşıyordu. Gece yatsı namazı sonrası Kerkük mutasarrıf (Vali) Paşa, Beyler, Belediye Başkanı, Ruhani Taifeler Başkanları, Okul Müdürleri, Eğitim Heyetleri, tüm efendiler, bölgede farklı kesimlerden temsilciler, öğrenci verileri ve çok sayıda bölge halkı oyunu izlemek için hazır bulunmuşlardır. “Okul Bayramı” anısına düzenlenen etkinlik; Kuran’ı Kerim’den ayetler okunarak başladı. Daha sonra direk olarak oyun başladı: 4 öğrencinin rol aldığı oyunda, katılımcılar derinden etkiledi. Özellikle de Hz. Ömer ve Hz. Abbas’in rolünü oynayan öğrenciler ile dul kadının rolünü oynayan öğrenci arasındaki diyaloglar, etkili konuşmalar ve beden dilinin ustalıkla kullanılması, izleyicilerin ağlatmaya yetti… Yaşlı dul kadının rolündeki öğrenci oyunun son sahnesinde dizleri üzerine çökmüş, 3 kez “açız-acız-acız” çağırışı salonu bir sessizlik bastı. Her kesin yüzünde bir bin ifade, yüz renkleri değişti, derin duygulara kapanan insanlar şaşkına döndü. Kalpler ise, hızlı atmaya başladı. Ancak, izleyiciler sessizlik ve sakinlik kontrol edebildi. Oyunun sürdüğü 15 dakika sonunda verdiği mesaj tüm oyuncular tek ağızla “Yaşasın Adalet” cümlesi ile son buldu. İzleyiciler derin nefes alarak oyuncuları Ayakta alkış tezahüratına tuttular…”.[5]
İşte Irak çağdaş tiyatro tarihinde son yazlıda ilk yazılı Tiyatro oyunu (metni) 4 öğrenci ile sahneye koyulmuş, halk, hükümet ve basın tarafından da tevsik edilerek, altın harflerle tarihe not düşmüşler.
Kerkük’te tiyatro hareketi 1920 yıllarının sonuna kadar yeni bir şey kaydetmemiştir. Ancak, 1930’lı yıllarının başında Irak Tiyatro Duayeni “Hakki el-Şibli” nin Kerkük ziyaretinden sonra, Kerkük’te bağlı ilçeleri ziyaret edip, birebir eğitimci ve gençlerle görüşüp, onlara tiyatro oyununu sevdirmiştir. Şibli’nin sayesinde Kerkük okullarında tiyatro hareketinin başladığını kaydetmiştir. Aynı tarihte Zühdü Ali tarafından “Sultan Abdülhamit” adında bir oyun “Palas Otel” in yazlık sinemasında sahneye koyuluştur. Bu 3 duayen tiyatrocu; Zühdü Ali, Musa Zeki Mustafa, Fatih Şakir Saatçi, 1935 yılında Kerkük’te bir “Tiyatro Takımı” kurarlar. Kerkük’ün okulları arasında çok yayılan tiyatro hareketi, yeni bir dönemin sinyalini vermiştir. Bol verimli çalışmalar sonucu, 1934-1938 yılları arasında Kerkük’te birçok sendika, cemiyet tarafından ve birçok tiyatro oyunlarının takdimine özen gösterildi. Yazlık sinemalar da ve Kerkük Merkeziye Kütüphanesinin salonlarında Arapça ve Türkçe sunulan oyunlardan; Macdolin, Şair, Sarhoşum Aman bazıları…
İkinci Dünya Savası Sonrası
Kerkük’te tiyatro 1940’lı yıllarında Kerkük’te tiyatro hareketi diğer alanlardaki faaliyetler gibi çok durgun geçti diyebiliriz. Onun da nedeni 2. Dünya Savaşı sonunda Irak’ta genel ve Kerkük’te özel olarak ekonomi ve siyasi krizler her türlü kültür, sanat ve sosyal etkinliklerinin yapılmasına engel oldu. Özellikle de 1946 yılında Kerkük’te İngilizler tarafından Türkmenlere karşı geçekleşen “Gâvurbağı”[6] katliamı tüm şehirde bir kaosa neden olabilecek büyük etkin idi.
Bu dönemde Kerkük’te Tiyatro alanında bazı isimler öne çıkmıştır: Onlardan; Musa Zeki Mustafa dışında Hakkı Cemil Hürmüzlü, Mehmet Zeki İmamoğlu, Adnan Naci Hürmüzlü, Ali Akçay gibi isimler yine bazı faaliyetler yapmaya çalıştılar. Bu dönemde Abdülkadir Hallusî Kifrili “Afaf” ve “Turşucu” adında iki oyun yazmıştır. Turşucu oyunun yönetmeni Musa Zeki Mustafa ve oyuncular ise; Mehmet Ali Zeki(sekreter), Ali Akçay (Turşucu). Adnan Naci Hürmüzlü (Yahudi), Nasır İstifan (acem baba) rollerin oynamışlardır. Ayrıca o yıllarda; “fi Sebil el-Taç”, “Milliyetçi Şehitler” oyunları da Kerkük Merkez Kütüphanesinde sahneye koyulmuştur.
1930’lı ve 1940’lı yıllarında tiyatro metinleri az olmasına rağmen Tiyatro yazarları bazı Arap ve yabancı roman ve hikâyelerden esinlenerek veya tercüme ederek Türkçeye ve bazen da Arapçaya aktarıldıkları oluyordu. Ancak Tiyatro metinleri 1950 yıllarında basılmış Tiyatro eserleri, oyun, hikâye ve roman gibi kitapların yayılması, tiyatrocuların ufkunu ve hayata ve tiyatro sanatının hayata bakış açılarını daha da genişletti. “Beşir”, “Zaman” gibi gazetelerin ve “Karendel” Dergisi’nin kültür, sanat ve Tiyatroya faaliyetlerini benimsediği bir ortam ve geniş çapta yayınlanması, halk ve aydın kesimlerce ilgi görmesi, Tiyatro ve Tiyatroculara yeni bir ivme kazandırdı. Bu dönemde Kerkük’te tiyatro çalışmaları ve faaliyetleri ciddi bir yol aldı. Oyunların metinleri belli, takımlar belli, oyuncular disiplinlik provalar titizlikle yapılıyor. Yani Tiyatro faaliyetleri bu dönemde çok gelişti. Hatta Kerkük medyası da Tiyatro oyunlarının haberlerine ve metinlerine yer vermeye başladı.
[1] Necat Kevseroğlu (2006). Min Havadis Kerkük- Kerkük Olayları (1700-1958M.)1.Cilt. Kerkük s, 116
[2] Osmanlı sonrası Kerkük’te açılan Irak devletine bağlı İlk resmi okuldur. İşgalci İngiliz yanlısı Kale sakinlerinden Şükrü Abdulahed müdür olarak atandı. Daha sonra da “Necme” gazetesinin başyazarı oldu. Zafer okulundan 3 yıl sonra “Kale iptidaiye ve Korya iptidaiye” okulları doğdu.
[3] Yazarlar, Fazıl el-Hallak ve Nusret Merdan, Necme gazetesinin 22 no’lu sayısı yerine 522 no’lu rakamını not etmişler. Farklı tarihlerde yazılan yazılar, her iki yazar tarafından da hatanın farkına varamamışlar. Necme gazetesi ise, hafta 3 kez yayınlanıyormuş, 21 no’lu sayısı Cuma, 8 Temmuz 1921’de yayınlanmışsa, 522. Sayısı hangi tarihte olabilirdi acaba…!
[4] Necme gazetesi, Sayı 24 tarih: Cuma, 15 Temmuz 1921. Kerkük, Osmanlıca
[5] Fazıl el-Hellak, Kerkük’te Tiyatro Hareketi. Kerkük 2009. Arapça
[6] Gâvurbağı: Kerkük’ün Petrol şirketine yakın olan bir Türkmen bölgesidir. İkinci dünya savaşı sonrası Türkmen işçiler paralarını alamayınca 3 gün 3 gece Gâvurbağı Bulvarında eylem yapmışlar. Nihayet İngiliz askeri protestocuları dağıtmak amacıyla birçok Türkmen’i tutuklamış, öldürmüş ve işkenceye tabi tutmuştur.
